Początek lat 60-tych XIX wieku przyniósł ożywienie nastrojów patriotycznych w zaborze rosyjskim.

Powstała wtedy organizacja konspiracyjna, która z czasem objęła teren całego Królestwa Polskiego. Spiskowcy przygotowywali powstanie zbrojne przeciwko Rosji. Częściowa dekonspiracja oraz zarządzony w związku z nią pobór do carskiego wojska (branka) przyspieszyły termin rozpoczęcia insurekcji: 22 stycznia 1863 roku. Utworzono Rząd Narodowy oraz struktury państwa działające w konspiracji (z tego doświadczenia skorzystali na początku II wojny światowej twórcy Polskiego Państwa Podziemnego). Jedną z jego pierwszych decyzji był dekret o uwłaszczeniu chłopów - w celu ich zachęcenia do udziału w powstaniu.
   Licznie powstawały oddziały zbrojne, niestety słabo uzbrojone i wyszkolone. Wyjątek stanowili tzw. Żuawi Śmierci, których Rosjanie bali się jak ognia. Zaś jedyny jednolicie umundurowany oddział walczył na Lubelszczyźnie - Piąty Oddział Wojsk Narodowych Województwa Lubelskiego Kajetana Cieszkowskiego – Ćwieka.
   Walki, które objęły Królestwo Polskie, Litwę i Wołyń, miały charakter partyzancki, rzadko były toczone w miastach. Ogółem przeprowadzono ok. 1200 bitew i potyczek, z czego ponad 200 na Lubelszczyźnie (np. pod Żyrzynem, Panasówką, Batorzem, Fajsławicami). Zdecydowana przewaga liczebna i militarna wojsk rosyjskich oraz brak pomocy z zewnątrz spowodowały klęskę powstania w końcu 1864 r. Na kraj spadły srogie represje carskie (np. zsyłki na Syberię, konfiskaty majątku, zamykanie klasztorów, odbieranie praw miejskich). Pomimo tego powstańcy cieszyli się szacunkiem w społeczeństwie, stali się przykładem dla kolejnego pokolenia Polaków, które wywalczyło niepodległość Ojczyzny w latach 1914-1921.
Mariusz Adamski, Fundacja Niepodległości